Msza Święta o północy w noc Bożego Narodzenia stanowi centralny moment wszystkich zwyczajów związanych z obchodami przyjścia Chrystusa na świat.
Od V wieku źródła liturgiczne przekazują nam pierwszy formularz mszalny na Boże Narodzenie. Od połowy VI wieku Rzym zna już tradycję trzech Mszy Świętych, to znaczy: Pasterkę, Mszę o świcie i Mszę w dzień. Formularze mszalne trzech Mszy zostały zaczerpnięte ze zwyczajów liturgii papieskiej. O północy papież udawał się do bazyliki dedykowanej macierzyństwu MNP (Santa Maria Maggiore). Istniała tam kaplica, replika groty betlejemskiej, dobudowana do bazyliki. Na dzień 25 grudnia przypadało w kalendarzu rzymskim rocznicowe wspomnienie świętej męczennicy Anastazji, zamordowanej w czasie prześladowania Dioklecjana. Św. Anastazji dedykowana była bazylika u stóp Palatynu. Z tego właśnie względu papież celebrował tam w dzień Bożego Narodzenia swoją drugą Mszę Świętą z osobnym formularzem i to o treści bożonarodzeniowej.
Msza Święta celebrowana dziś jako trzecia, jest historycznie związana z najstarszym formularzem, którym posługiwał się papież już od IV wieku w Bazylice Świętego Piotra, o zwykłej wówczas porze dnia, czyli o 9.00.
W tych trzech Mszach Świętych widziano wówczas echo hołdu złożonego Chrystusowi przez pasterzy, aniołów, i trzech króli, stąd zwano te formularze mszalne pasterskim, anielskim i królewskim.
Dzielenie się białym opłatkiem, przaśnym (niekwaszonym) chlebem, znane było od początków Kościoła. Zwyczaj ten nie miał jednak żadnego związku z czasem Bożego Narodzenia. Odnosił się bezpośrednio do Eucharystii. Znano zwyczaj błogosławienia chleba (w czasie Mszy Świętej i poza nią) i spożywania go jako rodzaju komunii duchowej. Te pobłogosławione chleby zwano eulogiami. Dzielono się nimi wyrażając w ren sposób wzajemną życzliwość i przynależność do tego samego Kościoła lokalnego. Przesyłali go sobie biskupi, a kapłani wiernym. Ta starożytna praktyka osłabła na skutek dekretów z IX wieku (synody karolińskie), które obawiały się zamazania w świadomości wiernych granicy między opłatkami konsekrowanymi a chlebem pobłogosławionym.
Najstarsza wzmianka źródłowa o dzieleniu się opłatkiem w polskich rodzinach pochodzi z końca XVIII wieku.
Dzisiaj słowo kolęda kojarzy się przede wszystkim z pieśniami o tematyce bożonarodzeniowej lub z odwiedzinami duszpasterskimi odbywanymi w tym okresie w polskich parafiach.
Sama nazwa “kolęda” wywodzi się z tradycji rzymskiej. Pierwszy dzień każdego miesiąca nosił nazwę “calendae”. Szczególnym znaczeniem obdarzano “calendae” styczniowe. Wiąże się to z faktem, że od 153 roku przed Chrystusem, w dniu pierwszego stycznia, w całym Imperium Rzymskim konsulowie obejmowali prawnie swój urząd. Później potwierdzono dzień 1 stycznia jako początek roku administracyjnego. W Rzymie odwiedzano się wzajemnie, obdarowywano się podarkami, śpiewano okolicznościowe piosenki.
Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa zwyczaje te zostały powiązane z czasem Bożego Narodzenia. Sam termin “kolęda” w znaczeniu pieśni bożonarodzeniowej ustalił się dopiero w XVII wieku.
Pierwotnie praktyka wzajemnego obdarowywania się prezentami była związana z kultem św. Mikołaja. Dzisiejszą tradycję prezentów bożonarodzeniowych zawdzięczamy Marcinowi Lutrowi, który w roku 1535 domagał się, aby protestanci zaniechali zwyczaju “św. Mikołaja”, a prezenty dawali swoim dzieciom jako dar samego “Dzieciątka Jezus”. Z czasem praktykę Lutra przyjęły także kraje katolickie. Mówi się w teologii również o tym, że Jezus przyszedł na ziemię jako największy dar Ojca i na tę pamiątkę ludzie wzajemnie się obdarowują.
Swoistym prezentem pamięci związanym z Bożym Narodzeniem jest popularny na całym świecie zwyczaj wysyłania okolicznościowych kartek z życzeniami świątecznymi. Pomysłodawcą tej idei był w roku 1846 Anglik John Horsley, który polecił wydrukować 50 kartek świątecznych według swojego projektu z krótkim życzeniem: “Wesołych Świąt Bożego Narodzenia i Szczęśliwego Nowego Roku.” Życzenia te często w niezmienionej formie wysyłamy i dzisiaj. Zachowajmy ten zwyczaj związany ze Świętami Narodzenia Chrystusa, bo życzenia świąteczne mogą być też świadectwem naszej wiary.
Sama nazwa “jasełka” wskazuje na źródło tematyczne tychże przedstawień. Z tzw. Drugim dniem świąt Bożego Narodzenia rozpoczął się okres “jasełek”. Trwał on przez wieki do uroczystości Matki Bożej Gromnicznej czyli do dnia ofiarowania Jezusa w świątyni. Jasełka to żłób, czyli rodzaj drabinek, jeszcze dzisiaj stosowanych , które służą do zadawania, zwłaszcza siana, bydłu czy koniom. Stawia się je także w lasach, by karmić zwierzynę łowną. W żłóbku został złożony Jezus po swoim narodzeniu. Zatem “jasełka” prezentują udramatyzowane, teatralne sceny na temat przyjścia Chrystusa Pana na świat.
Ks. Antoni Cebula